تصرف عدوانی به دسترسی و تسلط غیر مجاز شخص بر دارایی شخص دیگر گفته می شود. بر طبق ماده ۱۵۸ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی دعوای تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می‌کند.

در علم حقوق تسلط شخصی بر مالی نشان و اماره ای است از مالکیت او بر آن شی ؛ اگر فردی بر مالکیت دیگری اعتراض داشته باشد چون خلاف اصل است او باید اثبات کند. به طور مثال  اگر ورود یک نفر به داخل یک ملک،ساختمان یا زمین مسبوق به سابقه استیجاری باشد اعم از اینکه قرارداد اجاره منقضی شده یا نشده باشد، مالک آن ملک باید صرفا دعوای تخلیه حسب نوع قرارداد اجاره مطرح کند و در خصوص رابطه مستاجر و موجر دعوای رفع تصرف عدوانی جاری نخواهد بود بلعکس مستاجر در صورتی که موجر، عین مستاجره را از تصرف وی خارج کند می تواند از وی شکایت مبنی بر تصرف عدوانی مطرح کند .

نکته ی مهم دیگر این است که اگر ورود یک نفر به داخل ساختمان یا ملک و زمین و … چه قرارداد اجاره منقضی شده باشد چه نشده باشد مالک باید دعوای تخلیه بر اساس قرارداد مطرح کند.

شرایط تحقق تصرف عدوانی

۱-تصرف و مالکیت خواهان

خواهان یعنی کسی که به تصرف فرد معترض است می بایست با وجود مدارک مستدل ثابت نماید که مالک اوست. در برخی از موارد وجود او و یا استفاده او می بایست اثبات شود در مواردی حضور و استفاده مستقیم مالک شرط نیست.

در برخی از موارد میزان و یا مدت زمان مصرف و تصرف افراد و تقدم و تاخر تاریخ آنها حایز اهمیت است.

۲-وقوع تصرف غیر مالک بر خلاف قانون و قرارداد و بدون اذن شخص مالک

تصرف ملک با اعمالی که در عرف به منزله ی تصرف است واقع شده باشد و قصد فرد هم تصرف ملک دیگری باشد نه آنکه پنداشته باشد ملک خودش است یا پنداشته باشد برخلاف قانون نیست و یا اینکه گمان کرده باشد مالک به او اذن داده است.

۳-عدوانی بودن تصرف

تصرف می بایست به زور و عدوان و دشمنی رخ داده باشد یعنی با توافق به وجود نیامده باشد. بدون رضایت بودن تصرف مد نظر است.

۴-غیر منقول بودن مورد تصرفی

مال مورد تصرف می بایست غیر منقول باشد تا تحت عنوان ماده ۱۵۸ قرار گیرد.

تفاوت دعوای تصرف عدوانی و خلع ید

۱-تصرف عدوانی شامل اموال غیرمنقول می شود ولی خلع ید هم اموال منقول هم غیرمنقول را شامل می شود

۲-احکام در تصرف عدوانی بدون قطعیت مجاز شمرده می شود ولی در احکام خلع ید باید حکم با قاطعیت صادر شود تا به اجرا برسد.

۳-دعوای تصرف عدوانی حقوقی را خارج از نوبت رسیدگی می کنند.

تفاوت دعوای تصرف عدوانی حقوقی با کیفری

۱-در دعوای حقوقی داشتن سند مورد توجه قرار نمی گیرد.در دعوای کیفری وجود سند مالکیت حایز اهمیت است.پس اگر سند مالکیت ندارید و صرفا تصرف داشته اید دعوای حقوقی مطرح کنید اما اگر سند مالکیت دارید دعوای کیفری مطرح کنید.

۲-اگر فقط قصدتان پس گرفتن ملک است و به دنبال جزا دادن فرد نیستید دعوای حقوقی مطرح کنید.

۳-اگر زمان برایتان مهم است دعوای حقوقی مطرح کنید دعوای کیفری بازه زمانی طولانی تری را طی می کند.

عنصر مادی جرم تصرف عدوانی فعل مثبت به تسلط دراوردن است یعنی با ترک فعل تحقق نمی یابد.موضوع جرم مال غیر منقول است.تصرف اموال منقول در حوزه دعاوی کیفری نیست.مال نیز باید متعلق به غیر باشد.تصرف عدوانی مقید به حصول نتیجه ی مورد نظر است.